غدیر خم نام ناحیه‌ای میان مکه و مدینه است که محمد، پیامبر اسلام، در ۱۸ ذی‌الحجه سال ۱۰ هجری قمری (مطابق با ۲۸ اسفند سال ۱۰ خورشیدی) علی بن ابی طالب را «ولی» مؤمنان اعلام کرد.)، سال روز این واقعه میان شیعیان به عید غدیر شهرت دارد.
محمد، پیامبر اسلام، در بازگشت از آخرین حج خود همه مسلمانانی را که در حج شرکت داشتند در غدیر خم جمع کرد و خطبه‌ای ایراد که عبارت معروف مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علیٌ مَولاه (ترجمه: هرکه من مولای اویم پس علی مولای اوست) قسمتی از آن می‌باشد. ولی یا مولا به معنای رهبر یا دوست قابل اعتماد و با کلمه ولایت (با کسر واو) یا وَلایت (با فتح واو) که حکومت، غلبه معنوی و قدرت معنی می‌دهد، مرتبط است. وقوع این رخداد و بیان سخنان با تفاوت‌هایی در عبارات حدیث متواتر مورد قبول بین شیعه و سنی می‌باشد. اما، در تفسیر حدیث غدیر خم در بین شیعه و سنی اختلاف وجود دارد. شیعیان معتقدند که او در آنجا علی بن ابیطالب را به‌عنوان وصی و برادر و جانشین خود از جانب الله معرفی کرد. اهل سنت تنها آن را به‌منزلهٔ اظهار نزدیکی پیامبر به حضرت علی و دعوت به دوستی با او می‌دانند و اینکه علی به عنوان پسر عمو و فرزندخوانده اش جانشین او در مسئولیت‌های خانوادگی اش پس از مرگ شود.
ابو الطفیل از حذیفه بن اسید غفارى نقل مى کند که چون پیامبر خدا (ص) از الوداع بازگشت و ما در خدمت او بودیم، آمد تا به جحفه رسید، پس به اصحاب فرمان داد که فرود آیند، آنها فرود آمدند، آنگاه نداى نماز داده شد و با اصحاب خود دو رکعت نماز خواند.
سپس صورت خود را به سوى آنان کرد و به آنان فرمود:
همانا خداوند لطیف خبیر به من خبر داده که من مى میرم و شما هم مى میرید و گویا که من دعوت شده ام و آن دعوت را اجابت کرده ام و من در برابر آن چیزى که با آن به سوى شما فرستاده شده ام مسئول هستم و نیز از آنچه میان شما باقى مى گذارم؛ یعنى کتاب خدا و حجّت او، و شما نیز مسئول هستید. شما به پروردگارتان چه خواهید گفت؟
گفتند: مى گوییم تو پیام را رسانیدى و نصیحت کردى و مجاهدت نمودى، پس خداوند از سوى ما به تو بهترین پاداش بدهد.
آنگاه پیامبر خدا (ص) به آنان فرمود: آیا شما گواهى نمى دهید که خدایى جز خداى یگانه نیست و اینکه من فرستاده خدا به سوى شما هستم و اینکه بهشت حق است و اینکه آتش جهنم حق است و اینکه زنده شدن پس از مرگ حق است؟
گفتند: به همه اینها گواهى مى دهیم.
پیامبر فرمود: خدایا به آنچه مى گویند شاهد باش. آگاه باشید که من شما را گواه مى گیرم که من شهادت مى دهم که خداوند مولاى من است و من مولاى هر مسلمانى هستم و من به مؤمنان از خودشان اولى تر هستم، آیا شما به آن اقرار مى کنید و به آن گواهى مى دهید؟
گفتند: آرى، ما در باره تو، به آن شهادت مى دهیم.
پس فرمود: آگاه باشید که هر کس که من مولاى او هستم، على مولاى اوست و او این شخص است، سپس دست على را گرفت و آن را با دست خود بالا برد تا اینکه زیر بغل هر دو آشکار شد.
سپس فرمود: خداوندا دوست بدار هر کس را که او را دوست بدارد و دشمن بدار هر کس را که او را دشمن بدارد و یارى کن به هر کس که او را یارى کند و خوار کن هر کس را که او را خوار سازد. آگاه باشید که من پیشتاز شما (در مرگ) هستم و شما در حوض (کوثر) بر من وارد خواهید شد، حوض من، فردا وسعتى چون وسعت میان بصرى و صنعا خواهد داشت، در آن پیاله هایى از نقره به تعداد ستارگان آسمان است، آگاه باشید، فردا که وارد حوض من شدید از شما خواهم پرسید در باره آنچه از شما به آن، چنین روزى گواهى گرفتم که چه رفتارى کردید و بعد از من با «ثقلین دو چیز گرانبها» چه کردید؟ وقتى با من ملاقات نمودید، به من نظر بدهید که چگونه پس از من با آنها رفتار کردید؟
گفتند: یا رسول اللَّه این دو چیز گرانبها چیست؟
فرمود: چیز گرانبهاى بزرگتر کتاب خداوند است که واسطه اى است کشیده شده از خدا و من در دستان شما، که یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگرش در دست شماست، دانش گذشته و آینده تا روز قیامت در آن است، و اما چیز گرانبهاى کوچک که ملازم قرآن است، آن على بن ابى طالب و عترت او هستند و این دو امانت از هم جدا نشوند تا وقتى که در حوض (کوثر) بر من وارد شوند.
معروف بن خرّبوذ مى گوید: این سخن را بر امام باقر (ع) عرضه کردم، فرمود: أبو الطفیل راست گفته، خدا رحمتش کند و ما آن را در کتاب على (ع) چنین یافتیم و شناختیم.
پیامبر بزرگوار اسلام در سال دهم هجری آخرین سفر حج خود را به‌جای آوردند. رسول اکرم(ص) در طول سال‌های اقامت در مدینه بجز سه سفر عمره امکانی برای به‌جای آوردن حج نداشتند و بنابراین، مراسم حج فرصتی بود برای مسلمانان که در سفری پر از خاطره همراه حضرت ختمی مرتبت باشند و طول دوران همراهی با عصاره خلقت راه و روش زندگی را بیاموزند.
به گزارش جام جم، مراسم حج در فضای پر از شور و احساس در کنار پیامبر برگزار شد و بعد از به پایان رسیدن مراسم، رسول خدا سحرگاه شب چهاردهم و قبل از روشنایی سحر همراه کاروانیان از مکه به سمت مدینه حرکت کرد. جاده منتهی به مدینه از چند منزلگاه می‌گذشت.
آن زمان مرسوم بود حاجیانی که قصد خروج از مدینه را داشتند از منزلگاه‌های کدی، محصب، تنعیم، سرف، ضجنان، مرالظهران، عسفان وادی قدید می‌گذشتند و به منطقه‌ای به‌نام غدیرخم که می‌رسیدند حاجیان هرکدام به نقاط مختلف می‌رفتند. غدیرخم نام ناحیه‌ای بود که در میان مکه و مدینه واقع شده بود.
عرب‌ها به سرزمین‌هایی که در مسیر سیل قرار دارند و سیلاب‌ها با عبور از میان آنها به دریا می‌ریزد «وادی» می‌گویند. در این مسیرها، آبگیرهایی طبیعی به‌وجود آمده که پس از عبور سیل از آنها، آب‌های باقی‌مانده در آن جمع می‌شوند.
به چنین گودال‌ها و آبگیرهایی «غدیر» می‌گویند. منطقه «غدیرخم» نیز در مسیر سیلاب‌هایی واقع شده که پس از عبور از غدیر به «جُحْفه» می‌رسند و سپس تا دریای سرخ ادامه پیدا می‌کنند و آب سیل‌ها به دریاها می‌ریزد.
غدیر در سه الی چهار کیلومتری جحفه و جحفه هم در ۶۴ کیلومتری مکه واقع شده است. این محل کمتر از ۳۰۰ کیلومتر با مدینه فاصله داشت.
شهرت این مکان به خاطر وجود برکه‌ای بود که در آن آب باران جمع شده بود. این برکه بین دو رشته کوه در شمال و جنوب و این آبگیر از شرق به غرب کشیده شده بود و در روزگاران گذشته تا دریای سرخ امتداد داشت و در مسیر سیل به‌صورت زمینی هموار در آمده بود.
برای واژه «غدیر» معانی مختلفی مانند «آبگیر»، «قطعه‌ای از آب» و «جای جمع شدن آب باران» به کار می‌بردند. چند آبگیر یا غدیر در گوشه و کنار عربستان یافت می‌شد و از این رو این محل را به نام غدیرخم نامگذاری کردند تا با غدیرهای مشابه اشتباه نشود و مزیت آن این بود که هیچ گاه در طول سال خشک نمی‌شد.
کنار این برکه چند درخت کهنسال ازنوع «سَمُر» شبیه درخت چنار وجود داشت. درختانی که شاخ و برگ انبوه داشتند و سایبانی برای توقف و استراحت کاروانیان به‌شمار می‌آمدند.
غدیرخم جایی بود که راه حاجیان از هم جدا می‌شد و اهالی مصر، مدینه، عراق و شام به سرزمین خود می‌رفتند. روز هجدهم ذی‌الحجه کاروان مسلمانان به این منزلگاه رسیدند و رویداد مهم اعلام ولایت امیرمومنان علی بن ابیطالب(ع) در چنین روزی اتفاق افتاد.
غدیر خمرا در تاریخ و منابع مختلف به نامه‌های دیگری چون وادی خم، جُحفه، خَرّار و غُرَبَه نیز می‌شناسند که به دلیل همجواری این مناطق با غدیر خم این نامگذاری‌ها صورت گرفته است. شرایط جغرافیایی این منطقه در طول دوران مختلف تغییر می‌کرد.
در برخی از منابع جغرافیایی بواسطه وقوع سیل و ایجاد خرابی و تغییر مسیر آبگیر، وخامت شرایط جغرافیایی به گونه‌ای بود که این منطقه را غیر قابل سکنی می‌کرد، اما در دوره‌ای دیگر اوضاع به سمتی پیش می‌رفت که وسعت آب برکه بیشتر و بر تعداد درختان سرسبز این منطقه هم اضافه می‌شد و به صورت محل مناسبی برای سکونت جمعی از مردم به‌صورت شهر یا روستا در‌می‌آمد. برخی آثار تاریخی نشان‌دهنده بنا شدن ساختمان‌هایی از سنگ و وجود حصاری دور منطقه مسکونی در دوران گذشته است.
بعد از شهادت امیرالمؤمنین(ع)، دوستداران اهل‌بیت در دشت‌های حجاز متفرق شدند و برای خود، باغ‌ها و آبادی‌هایی در بعضی از مناطق از جمله مناطق اطراف غدیرخم ساختند.
این آبادی بعدها بواسطه شرایط سیاسی و جغرافیایی به محلی مخروبه تبدیل شد و آثار و بقایای تاریخی آن تا حدود زیادی از بین رفت، اما با این وصف در پی تلاش دو محقق سنی و شیعی عربستان به نام‌های عاتق بن غیث بلادی و دکتر شیخ عبدالهادی فضلی از علمای شیعی این مکان شناسایی شد.
برابر با برخی گزارش‌های تاریخی بعد از این رویداد هم مسجدی در همان محل که پیامبر خطبه خواند و مولا علی(ع) را به جانشینی برگزید به نام غدیر بنا شد که ۵۰ متر مربع وسعت داشت و چندبار هم از سوی پادشاهان شیعه هند بازسازی شد، اما شهریور ۱۳۸۶ پیروان فرقه وهابیت در اقدامی شبانه آن را ویران کردند.
اکنون غدیر خم در محل عبور و مرور زائران بیت‌الله الحرام و مسافران مدینه النبی قرار ندارد و اثر و ثمر کمتری از نشانی‌های گذشته در آن به چشم می‌خورد.
غدیر در شرایط کنونی در گوشه دورافتاده‌ای واقع شده که هر از گاهی برخی از کاروانیان شیعی با تمهیداتی خود را به این محل می‌رسانند و در کنار برکه‌ای برجای مانده از زمان‌های گذشته و سایه‌سار درختان کهنسال و بلندقامت آن دمی می‌آسایند و یاد و خاطره واقعه سرنوشت‌ساز غدیر را گرامی می‌دارند.
